Söz Sanatları

Tezat (Karşıtlık) Konu Anlatımı


Tezat (Karşıtlık)
Zıt kavramları karşılayan sözcüklerin aynı beyit ya da mısrada kullanılmasıyla yapılan sanattır.

Neden böyle düşman görünürsünüz
Yıllar yılı dost bildiğim aynalar

Bu dizelerde dost ve düşman karşıt nitelikteki kavramlardır. Böylece tezat sanatı yapılmıştır.

Ne siyah eylemiş bu nâsiyeyi
Saçımı bembeyaz eden bahtım
Telmih (Hatırlatma)
Çoğu kimselerce bilinen bir olayın hatırlatılması sanatıdır.

Canan aramızda bir adındı
Şirin gibi hüsn ü ana ünvan

Bu dizelerde Ferhad ile fiirin hikayesindeki kahramanlardan güzelliğiyle meşhur fiirin’e işaret edilmektedir.


Mübalağa (Abartma)
Bir varlığı, olayı ya da duyguyu olduğundan fazla gösterme sanatıdır.

Üç şanlı harbin arşa asılmış silahları
Parladı yaşlı gözlere bayram sabahları

Bu dizelerde üç şanlı savaşın silahlarının arşa asılması mübağalıdır.

Bir gün dolu dizgin boşanan atlarımızla
Yerden yedi kat arşa kanatlandık o hızla
Aliterasyon
Bir mısra ya da söz içinde bir ahenk meydana getirecek şekilde aynı sesin veya hecenin tekrarlanmasına “aliterasyon” denir. Aliterasyon, bir söyleyiş sanatı olmayıp şiirde ahenk unsurudur.

Bülbül güle bir gül dedi gül gülmedi gitti
Bülbül güle gül bülbüle yâr olmadı gitti

Bu beyitte, aliterasyon “l, g” sesleriyle sağlanmıştır.

Kargayı kuzgunu kovardı, kondurmazdı
Destinde ey semâ-yı şita tûde tûdedir.
Seci
Düzyazıda cümle içinde veya sonunda yapılan uyaklardır. Seci, Divan edebiyatında kullanılmıştır. Yazıya güzellik vermek düşüncesi ile yapılır.

Sözlerim evsâfınıza münhasır / Gözlerim eltafınıza muntazır.

Bu cümlede “münhasır- muntazır” sözcükleriyle iç kafiye yani seci yapılmıştır.

Bir elin nesi var, iki elin sesi var
Keman gördükçe kaşların sanır,
İnci gördükçe dişlerin sanır.
Tekrir (Yineleme)
Sözün etkisini güçlendirmek için bir sözcüğü ya da sözcük grubunu art arda tekrarlamaktır.

Ufkunda bir dakika görünmeksizin kara
Hür gökte, hür denizde uçar hür ufuklara

Bu dizelerde şairi etkileyen denizin sonsuzluğu ve hürriyet duygusudur. “Hür” sözcükleri tekrar edilerek tekrir sanatı yapılmıştır.

Merhaba ey âl-i sultan merhaba
Merhaba ey kân-ı irfan merhaba
Terdit (Beklenmezlik)
Sözü, okuyucu üzerinde bir sürpriz tesiri yapacak biçimde, beklenmedik bir sonuca bağlama sanatıdır. Sözün başında söylenen husus ile bitimindeki husus çatışırsa terdit sanatı meydana gelir.

Geldiler beklenen çiftler ormana
Duruyor iki genç ne hoş yan yana
Bir kurşun kadına, bir de çoban
Çınlasın yıllarca orman be Ali!

Görünce uzanmış yar kucağına
Boynunu dolamış zülfü bağına
Kurşunu kahpeye atacağına
Kendine çevirdin… Aman be Ali!

Birinci dörtlükte Ali’nin kadınla çobanı öldüreceğini beklerken şiirin İkinci dörtlüğünde Ali kendini öldürüyor. Böylece söz beklenmedik bir sonuca bağlanıyor.

İrsal-i Mesel
Yazılı ve sözlü anlatımlarda atasözü ve özdeyiş kullanma sanatıdır. Söz söylenen kişiyi ikna etme maksadıyla yapılır.

Tok olanlar bilemez çektiğini aç kalanın
Sırtı pek kimseye ahvâl-i şitâ yaz görünür
Ahd-i vefâyı va’d-i tehî sanmasın ki dost
Gözden ırağ olunca gönülden ırağ olur
Nida (Seslenme)
Kuvvetli duygu ve heyecanlar bu sanatla anlatılır. Şairin çok duygulanması ve heyecanlanması sonucu ortaya çıkar.

Sen nerdesin ey sevgili, yaz günleri nerde!
Ey aşk! O gönüller sana m*l oldular artık
Örneklerde de görüldüğü gibi “ey” sözcüğüyle bir seslenme söz konusudur. Böylece nida sanatı yapılmıştır.

İcaz
Kısa ve özlü sözle çok şey anlatma sanatıdır. Atasözü ve özdeyişler en güzel icaz örnekleridir.

Acizler için imkansız, korkaklar için müthiş görünen şeyler, kahramanlar için idealdir. (Atatürk)
Yalnız taş duvar olmaz. (atasözü)
İstifhâm (Soru Sorma)
Şairin cevabını bildiği bir konuyu soru şeklinde söylemesine istifhâm sanatı denir.

O mübarak gemiler hangi seferden geliyor?
Kaçar mı mert olan bir can için meydan-ı gayretten?
AKİS (ÇAPRAZLAMA)
Bir düzenin tersinden okunuşu ile aynı manayı veren yeni bir dize oluşturmaktır. Bir zekâ ürünüdür. Güzel bir şekilde düzenlenirse sözün manası kuvvetlendirilmiş olur.

Sende nazarı dâim / dâim nazarı sende
Âlem yüzüne meftun / meftun yüzüne âlem
Yemek için yaşamamalı / yaşamak için yemeli
LEB DE/MEZ (DUDAK DE/MEZ)
Söylenirken dudakların birbirine değdiği b,p,f,v,m gibi dudak ünsüzlerinin dizelerde kullanılmamasıdır.

Ateşe yakar cihanı aşk ile nârın senin
Âh ettin arsa dayandı âh ile zârın senin
Nâs içinde destan oldun düştün dilden dillere
Yar elinden serserisin ya hani ârın seni